Müəllif: Nuray Səfərova, Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsi, 2-ci kurs.
I. Obyektivlik və subyektivlik
II. Obyektiv və subyektiv tədqiqatçı mövqeyinin çətinlikləri
III. Balansın təmin olunma üsulları
Giriş
Akademik hüquqi araşdırmanın nəticəsi tədqiqatçının araşdırma predmetinə münasibətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Bu münasibət ya obyektiv təhlilə əsaslanan qərəzsiz və faktiki məlumatları, ya da tədqiqatçının şəxsi mövqeyindən qaynaqlanan subyektiv perspektivlərin əks etdirilməsi ilə müşahidə olunur. Bəs belə olduqda bir-birinə zidd görünən bu iki yanaşmanın effektivlik dərəcəsi, habelə onların araşdırma prosesi və nəticəsinə təsiri necə qiymətləndirilməlidir? Bu suala cavab tapmaq üçün bloqda əvvəlcə sözügedən anlayışlar və onların tədqiqatçı üçün yarada biləcəyi çətinliklər barədə məlumat veriləcək, daha sonra isə bu çətinliklərin aradan qaldırılması üçün həll yolları təklif olunacaqdır.
I. Obyektivlik və subyektivlik
Ümumilikdə, obyektivlik ideyası, mahiyyət etibarilə hər hansı bir müşahidə və ya araşdırmadan asılı olmayan həqiqət və ya reallığın mövcudluğunu nəzərdə tutur. Bu zaman tədqiqatçının əsas vəzifəsi bu reallığı heç bir şəkildə “çirkləndirmədən” – şəxsi müdaxilələrə yer vermədən üzə çıxarmaqdan ibarətdir.[1] Araşdırma nəticəsində təhrif edilməmiş həqiqəti tapmaq üçün isə müxtəlif sosioloqlar obyektivliyə çatmağın yolunu fərqli şəkillərdə şərh etmişlər. Belə ki, bəziləri obyektivliyə çatmağı sübutları qərəzsiz araşdırmaq istəyi və bacarığında, digərləri isə onu tədqiqat nəticəsinin araşdırmaçının şəxsi xüsusiyyətlərindən, məsələn: irq, din, peşə, əqidə, milliyyət və siyasi meylindən asılı olmamasında görür.[2]
Subyektivlik isə adətən obyektivlik anlayışına münasibətdə müəyyən edilir, yəni əgər bir şey obyektiv deyilsə, deməli, subyektivdir.[3] Belə olduqda subyektivlik tədqiqat nəticəsinin araşdırmaçının daxili inamı, şəxsi düşüncələri, həmçinin əvvəlcədən rəhbər tutduğu ideyaların təsirinə məruz qalması kimi başa düşülə bilər.[4] Bununla belə, obyektivlik və subyektivliyi bir-birinin tam əksi kimi qiymətləndirmək hüquqi araşdırmada onlar arasındakı sərhədlərin itirilməsinə və nəticədə hər şeyin subyektiv kimi dəyərləndirilməsinə səbəb ola bilər.
Bu məqamda Stephenson tərəfindən irəli sürülmüş “operant subyektivlik” anlayışı sözügedən yanaşmalar arasındakı əlaqəni başqa perspektivdən izah edir. Yuxarıda qeyd olunan müqayisə üsulunun əksinə, Stephensona görə eyni bir fakt həm subyektiv, həm də obyektiv ola bilər. Əldə olunan nəticə isə onu dəyərləndirənin birinci, yaxud üçüncü şəxs olmasından asılıdır.[5] Belə ki, hər hansı bir fikir onun məxsus olduğu şəxsə münasibətdə subyektivdir, lakin eyni bir fikir üçüncü şəxs tərəfindən obyektiv şəkildə dəyərləndirilə, bununla da araşdırma nəticəsinin düzgünlüyü təmin edilə bilər. Beləliklə, Stephenson subyektivliyi qiymətləndirilə bilən bir davranış olaraq görür və obyektiv şəkildə ölçülə biləcəyini vurğulayır.[6]
Nəticə etibarilə, obyektivlik və subyektivlik anlayışları arasındakı sərhədin qeyri-müəyyənliyi doğru mövqe seçimində çətinliklərə yol açır. Bu da, öz növbəsində, araşdırmaçının hər iki anlayışı düzgün şəkildə tətbiq edərək etibarlı və dəqiq nəticələr əldə etməsini daha mürəkkəb hala gətirir.
II. Obyektiv və subyektiv tədqiqatçı mövqeyinin çətinlikləri
Obyektivlik və subyektivlik hər nə qədər bir-birinə zidd yanaşmalar kimi qəbul olunsa da, akademik hüquqi araşdırmada onları ayrı-ayrılıqda tətbiq etmək də olduqca çətindir. Belə ki, tədqiqatçının subyektivliyinin problem kimi, obyektivliyinin isə daha çox ideal yanaşma kimi qiymətləndirildiyinə baxmayaraq, obyektiv mövqenin özü də bir sıra çətinliklərə səbəb ola bilər.[7] Çünki bu zaman araşdırmaçı müəyyən olunmuş qaydalardan, çoxluğun doğru hesab etdiyi fikirlərdən asılı olmayan həqiqəti tapmağa yönəlir.[8] Bununla belə, nəzərə alınmalıdır ki, mütləq obyektivlik tam şəkildə təmin oluna bilməz. Səbəb isə odur ki, insanlar tərəfindən bilinən və şərh edilən hər şey həmin şərhdən qaynaqlanan subyektivliyi özündə ehtiva etdiyindən bütün məlumatlar müəyyən dərəcədə subyektiv xarakter daşıyır. Xüsusilə də, dəqiq elmlərdən fərqli olaraq, hüquq kimi sosial elmlərdə bu, qaçınılmazdır.[9] Bu qəbildən olan elmlər üzrə araşdırma aparan tədqiqatçılar özləri də cəmiyyətin bir parçası olduğundan onların ideyaları şəxsi təcrübə və dünyagörüşlərindən təsirlənə bilir.[10] Odur ki, belə tədqiqatçılar nə qədər obyektiv olmağa cəhd etsələr də, subyektiv amillərdən tamamilə azad ola bilmirlər.
Digər tərəfdən, obyektiv mövqenin yol açdığı çətinliklər səbəbilə araşdırmanın bütünlüklə subyektivliyə əsaslanması da məqsədəuyğun sayılmır. Çünki bu, tədqiqatçılara şəxsi baxışlarına uyğun olmayan məsələləri təhrif etmək və ya bəzi məqamları nəzərə almadan qərəzli təhlil aparmağa imkan yarada bilər.
Bu halda subyektiv yanaşma təkcə fərdi baxışların təzahürü deyil, eyni zamanda təsdiqləmə qərəzi (confirmation bias) kimi sistemli təhriflərlə də müşayiət edilir. Belə ki, bu qərəz mövcud inanclara və hipotezlərə uyğun dəlillərin axtarılması və şərh edilməsi, onun əksinə olan məlumatların isə nəzərə alınmaması ilə xarakterizə olunur.[11] Filosof Francis Bacon təsdiqləmə qərəzini daha aydın şəkildə belə ifadə etmişdir: “İnsan düşüncəsi bir fikri mənimsədikdən sonra digər bütün məlumatları bu fikri dəstəkləmək və ona uyğunlaşdırmaq məqsədilə şərh edir. Əks mövqe ilə bağlı güclü dəlillər mövcud olsa da, öz möqeyini qorumaq üçün onları ya gözardı, ya da inkar edərək araşdırmanı səhv istiqamətə yönəldir”.[12]
Beləliklə, obyektiv və subyektiv mövqenin yalnız birinin qəlib kimi seçilməsi araşdırma nəticəsinin etibarlılığına xələl gətirə bilər. Buna görə də bu iki yanaşmanı tamamilə ayırmaq əvəzinə, onlar arasında tarazlıq qurmaq daha məqsədəuyğundur. Bu hər iki mövqenin müsbət cəhətlərini nəzərə alaraq daha balanslı və etibarlı nəticələr əldə etməyə imkan verəcəkdir.
III. Balansın təmin olunma üsulları
Əvvəlki hissələrdən aydın olduğu kimi, müzakirə olunan iki yanaşma araşdırma sahəsində tam mükəmməl deyil və təklikdə hər birinin özünəməxsus çətinlikləri mövcuddur. Subyektiv mövqenin tədqiqat nəticələrinin etibarlılığına təsir etdiyi düşünülsə də, əslində, subyektivlik də obyektivlik qədər əhəmiyyətlidir və onların hər ikisinin bir arada tətbiqi vacib məsələlərdəndir. Bu fikri dəstəkləyən Kant subyektivliyin hər zaman mövcud olduğunu və onu tədqiqat prosesindən kənarlaşdırmaq yerinə, bu iki anlayışı düzgün şəkildə tətbiq etməklə araşdırma sahəsində uğurlu nəticələr əldə etməyin mümkünlüyünü vurğulayır.[13]
Subyektivlik və obyektivlik arasında bu balansı tapmaq üçün həmin yanaşmaların bir tədqiqat çərçivəsində ayrı-ayrılıqda, amma uyğun şəkildə istifadəsi vacibdir. Bunun üçün ilk mərhələdə faktların obyektiv şəkildə təhlili və sistemləşdirilməsi, daha sonra isə subyektiv yanaşmanın tətbiqi ağlabatan nəticələrə çatmağa imkan verəcəkdir. Məsələn, akademik hüquqi araşdırma zamanı tədqiqatçı ilkin olaraq müəyyən mövzu ətrafında üçüncü şəxslər tərəfindən irəli sürülmüş fikirləri obyektiv şəkildə toplayır. Ardınca isə əldə etdiyi məlumatları subyektiv şəkildə şərh edərək özünəməxsus nəticələr formalaşdırır. Bununla da aparılan tədqiqat mövzuya fərqli baxış bucağı təqdim etməklə yeni yanaşma ortaya qoyur.
Beləliklə, bu yanaşmaların bir tədqiqat çərçivəsində növbəli şəkildə istifadəsi üçün tədqiqatçı bir sıra metodlardan yararlana bilər. Bu baxımdan, əvvəlcə obyektiv hissənin şəffaflığını təmin etmək məqsədilə aşağıdakı üsullar tövsiyə olunur:
1. “Triangulation” metodu[14] – Araşdırmada obyektiv nəticə müxtəlif aspektlərdən fərqli subyektiv düşüncələrin müqayisəsi nəticəsində ortaya çıxır. “Triangulation” metodu isə eyni tədqiqat çərçivəsində iki və ya daha çox mənbə, nəzəri perspektiv və ya metodoloji yanaşmanın kombinasiyasını ehtiva edərək bu məqsədə çatmağa kömək edir.[15]
2. “Bracketing” metodu – Əksərən empirik araşdırmalarda istifadə edilən bu metoda əsasən, tədqiqatçı öz fərziyyə, stereotip və əvvəlki təcrübələrini müvəqqəti olaraq kənara qoyur və araşdırma predmetinə daha obyektiv yanaşır.[16] Bununla belə, bu metod yuxarıda qeyd edilmiş təsdiqləmə qərəzi problemini aradan qaldırmaq məqsədilə doktrinal araşdırmalarda tətbiq edilə bilər. Belə ki, sözügedən metod araşdırmaçıya əvvəlcədən subyektiv mövqeyini müəyyən etməyə, bununla da yalnız onu təsdiqləyən məlumatlara üstünlük vermək meylini aradan qaldırmağa imkan verir. Nəticədə, araşdırmaçı bu qərəzin fərqinə vararaq daha obyektiv və balanslı tədqiqat aparır.
Subyektivliyin şəffaflığını təmin etmək məqsədilə isə ilk öncə subyektivlik və adətən onunla səhv salınan yanılmaların (delusions) düzgün ayırd edilməsi önəmli məsələlərdəndir. Yanılmalar ziddiyyətli dəlillərə baxmayaraq, yüksək əminliklə saxlanılan yanlış təsəvvürlər olaraq tərif edilir.[17] Subyektivlik isə uydurma iddiaların irəli sürülməsi deyil, sadəcə şəxsin daxili mövqeyi və təcrübələrinin təsviridir. Beləliklə, subyektivlik şəxsin təcrübəsindən qaynaqlandığından bir nöqtədə elmi dəyərləndirməyə açıqdır. Bununla belə, yanılmalar əsassız və reallıqdan uzaq təsəvvürlər olduğuna görə elmi məqsədlərdə istifadə oluna bilməz. Bu fikirdən çıxış etməklə, subyektivlikdən istifadənin tədqiqat obyektini daha dərindən anlamağa şərait yaratdığı qənaətinə gəlinir. Çünki standart metodlar vasitəsilə subyektiv təcrübəyə məsafə qoyulması yalnız bu obyektdən daha da uzaqlaşmağa səbəb olacaqdır.[18]
Bütün bunlar göstərir ki, obyektiv yanaşma təklikdə səhvlərin qarşısını almağa kömək edirsə, subyektivlik təhlil və arqumentlərə fərdilik və orijinallıq qazandırır. Bununla belə, hər iki yanaşmanın mahiyyətini dərk edən tədqiqatçı öz mövqe, fərziyyə və dəyərlərinin işinə və nəticələrə necə təsir etdiyini daha aydın şəkildə görərək bu təsiri məqsədyönlü şəkildə idarə edir.
Nəticə
Beləliklə, akademik hüquqi araşdırmanın uğurlu və etibarlı nəticəsi üçün tədqiqatçının araşdırdığı predmetə olan yanaşması mühüm rol oynayır. Bloqun adında da yer alan, iki zidd məfhumun bütövlük simvolu olan “yin-yang” araşdırma prosesində obyektivlik və subyektivliyin birgə mövcudluğunu simvolizə edir. Bu simvoldan çıxış edərək belə qənaətə gəlmək olar ki, obyektivlik də öz içində hər daim subyektivliyi əhatə edir və onları ayrı-ayrılıqda tətbiq etməkdənsə, düzgün balanslaşdırıb bir vəhdət yaratmaq vacibdir.
[1] Akpan, E. Ebenezer & Bassey Udom, The Roles and Challenges of Objectivity in Research: An Empirical Survey of the Academic Staff and Post Graduate Students in Public Tertiary Institutions in Akwa Ibom State, 6 Shared Seasoned International Journal of Topical Issues 12, 15.
[2] Aleem Akhtar, Problems of Objectivity in Social Research 1-2 (Apr. 8, 2023) (lecture, University of Phoenix).
[3] Eileen Munro & Jeremy Hardie, Why We Should Stop Talking about Objectivity and Subjectivity in Social Work, 49 British Journal of Social Work 411, 413 (2019).
[4] Richard Siegesmund, Subjectivity, in The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods 843, 843 (2008).
[5] Maria Karimova, Q Methodological Study of Subjectivity and Objectivity 11 (March. 31, 2014) (Senior Honors Theses, Eastern Michigan University).
[8] Ebenezer & Udom, yuxarıda istinad 1, 13.
[9] Karimova, yuxarıda istinad 5, 6.
[10] Akhtar, yuxarıda istinad 2, 3.
[11] Rob Van Gestel, Quality, Methodology, and Politics in Doctrinal Legal Scholarship, Law and Method 1, 16 (2022).
[12] Moa Lidén, Confirmation Bias in Criminal Cases 46 (Sep. 28, 2018) (Ph.D. dissertation, Uppsala University).
[13] Yuxarıda istinad 5, 9-10.
[14] Martin Drapeau, Subjectivity in Research: Why not? But…, 7 The Qualitative Report 1, 3 (2002).
[15] Helen Noble & Roberta Heale, Triangulation in Research, with Examples, 22 Evidence-Based Nursing 67, 67 (2019). Daha ətraflı bax: Akademik Hüquqi Araşdırmada “Triangulation” Metodu (2024), https://lrap.bsulawss.org/?p=341 (son baxış 17 may 2025).
[16] Zenobia C.Y. Chan et al., Bracketing in Phenomenology: Only Undertaken in the Data Collection and Analysis Process?, 18 The Qualitative Report 1, 1 (2013).
[17] Brandon K. Ashinoff et al., Rethinking Delusions: A Selective Review of Delusion Research through a Computational Lens, 245 Schizophrenia Research 23, 23 (2021).
